De eerste vraag die aandacht verdient in het debat over de universiteit is de vraag naar de publieke taken van de universiteit. Of het nu om rendement, democratie, evaluatie- en afrekencultuur, onderzoek/onderwijs of de precisering van het personeel gaat, al die thema's worden beter bediscussieerd vanuit een beeld van de publieke taken van de universiteit. Het beeld van die publieke taken is lang verwaarloosd in tijden waarin het financieel goed genoeg ging en in tijden waarin de betekenis van het publieke überhaupt is verwaarloosd. Het laatste heeft te maken met de neoliberale transformatie van de verzorgingsstaat. We zien nu dat allerhande publiek gefinancierde voorzieningen onder vuur liggen: zorg, kunst, onderwijs, sociale zekerheid. En ze liggen onder vuur omdat we mogelijkheden verloren hebben het publieke te articuleren. De universiteit is bij uitstek een instituut waar die articulatie plaats kan vinden, en het is in haar eigen belang dat te doen. Kunnen we op basis daarvan een andere positie verzekeren voor de universiteit ten opzichte van wat eufemistisch 'de kenniseconomie' heet? Kunnen we publieken op relevante manieren bij onderzoek betrekken? En kunnen we de toegankelijkheid van het hoogste onderwijs waarborgen, ook in een tijd waarin iemand die tot de hoogte van een minister is gestegen zich ergert aan al die mensen die maar hogerop willen?

Beeld: Ringel Goslinga

Hoeveelheid publicaties. Citaties. Diploma’s. Contacturen. Binnengehaalde subsidies. Universiteiten gebruiken steeds vaker prestatie-indicatoren om complexe beslissingen mee te maken en te onderbouwen. Een cruciale vraag in de reflectie over de toekomst van de universiteit is daarom hoe deze indicatoren op een verantwoordelijker manier kunnen worden gebruikt. Momenteel wordt het werk van studenten en onderzoekers evalueerbaar gemaakt door bepaalde eenheden (bijvoorbeeld het aantal buitenlandse studenten) los te weken van hun context, en deze eenheden om te zetten in kwantitatieve scores op dimensies als internationale zichtbaarheid, invloed, en kwaliteit. De focus ligt vrijwel altijd op competitie, niet op sociale verplichtingen van een universiteit, op de invloed van een docent op het leven van een student, op het uitwisselen van ideeën tussen onderzoekers. Terwijl academisch werk toch ook om deze dingen draait.

Als het aankomt op het bedenken van alternatieven zijn academici helaas collectief amoreel - net als bankiers (cf. Luyendijk 2015). Uiteraard zijn er geen ‘quick fixes’ voor de universiteit van de toekomst. Maar we kiezen nu te vaak voor de rotte appel-benadering. Het vervangen van technocratische voor empathische bestuurders is niet voldoende; we moeten op systeemniveau naar oplossingen zoeken. Universiteiten mogen bijvoorbeeld veel meer investeren in het ontwikkelen van inhoudelijke visies, en in onderlinge afstemming. Competitie zou niet de belangrijkste drijfveer moeten zijn. Hier ligt ook een taak voor de overheid, zij moet verantwoord beleid ontwikkelen voor het verdelen van middelen. Bovenal moet het product voorop staan, en niet productie.

In Nederland is een strijd gaande over de vraag wie de regie voert over de universiteiten. Het simpele antwoord op de vraag ‘van wie is de Universiteit’ zou zijn: van zichzelf. Autonomie en vrijheid van denken zijn immers het fundament van goede wetenschap.

De praktijk is weerbarstiger. Van alle kanten wordt er aan de Universiteit getrokken. Het huidige kabinet wil dat universiteiten ‘de kenniseconomie’ versterken: de universiteit als verdienmachine. Via de nationale wetenschapsagenda kan het brede publiek controle uitoefenen over welke onderwerpen onderzocht worden: de universiteit als vraagbaak van de samenleving. Bedrijven kloppen graag aan bij universiteiten om onderzoek te laten doen naar hun producten: de campus als verlengstuk van commerciële R&D afdelingen.

Politiek, samenleving, bedrijfsleven, allen hebben een eigen missie, waar ze de universiteit graag voor inzetten. De grote vraag is hoe alle partijen die bij de universiteit aankloppen gehoord kunnen worden én academische autonomie kan worden veiliggesteld.   

Vandaar wellicht dat recente bezetting van het Maagdenhuis zoveel discussie losmaakte. De protesterende studenten en wetenschappers zetten het op scherp: wie mag eigenlijk bepalen wat er op universiteit gebeurt?

Beeld Bob Bronshoff

Het hart van de universiteit is geraakt, dat weten we nu. De aard en de reikwijdte van de problemen, de intensiteit van de frustratie en de zorgen over dit „hart”—die liggen nu allemaal open op tafel. Tegelijk heeft de Maagdenhuisbezetting tot een eruptie van passie, creativiteit, betrokkenheid en vooral actieve solidariteit geleid. Daarom vierde het woord van de academische gemeenschap hoogtij. Een uitzonderlijk gegeven, omdat de neoliberale universiteit juist onderlinge concurrentie aanwakkert. Hoe bewaren, ontwikkelen en verspreiden we deze ervaring om de universiteit blijvend te veranderen? Hoe democratiseer je zo’n complexe instelling van binnenuit met blijvend en positief gevolg?

Dat kan niet anders dan met een openhartoperatie. Democratie is meer dan alleen formele structuren, hoe belangrijk die ook zijn. Het gaat ook om geleefde cultuur, om de manier van communiceren op een alledaags niveau. Een proces dat een tegengewicht moet creëren tegen een controleverslaafd management laat zich per definitie niet controleren. Je kunt deze cultuur alleen elke dag proberen vorm te geven. In gesprekken en vergaderingen de taal van het rendementsdenken tegen te werken door het beginsel van solidariteit levendig te houden, door een sfeer en procedures te creëren die iedereens inbreng daadwerkelijk tot zijn recht laten komen.

Wordt het niet eens tijd dat de universiteit zich gaat richten op de toekomst? Dat ze zich gaat herontdekken als bruisend offline maar vooral online instituut? Er zijn enorme slagen te maken in het verbeteren van onderwijs en onderzoek als de digitale revolutie werkelijk wordt omarmd. Nieuwe lesvormen en communicatiemiddelen kunnen de leerervaring verbeteren en (internationale) samenwerking bevorderen. Bovendien zou de universiteit werk kunnen maken van lifelong learning en hiermee een cruciale rol spelen in een snel automatiserende samenleving.

De discussies van de afgelopen maanden laten zich kenmerken door een bijzondere smaak conservatief denken waarin naarstig aan vastigheid en fundamenten wordt gehangen. Maar we willen niet terug naar hoe het was, zeker niet nu er zo veel spannende ontwikkelingen gaande zijn in de wereld. De universiteit moet zich realiseren dat haar eeuwenoude hang naar hiërarchie en procedure ooit ingegeven was om de kwaliteit en het niveau te waarborgen. Deze starre structuren zitten nu alleen maar in de weg, en is het naar buiten toe amper uit te leggen wat universiteiten doen. Op deze manier heeft elk beetje druk op de archaïsche piramide die de academie is een vervelende en verpletterende uitkomst; creativiteit en innovatie zijn luxeproducten geworden.

De explosie van beschikbare informatie en de groeiende mogelijkheid om online cursussen (zelfs hele opleidingen) te volgen moeten worden aangegrepen om de volgende leerrevolutie te ontketenen. Dit is een omslag in het denken over wat onderwijs inhoudt; een transitie van pure kennisoverdracht naar mensen leren leren.

De universiteit moet niet strakker, efficiënter en beter gemanaged; het moet diffuser, creatiever en beter georganiseerd. Aan de slag met die interactieve werkvormen, vort met de kracht van de cloud en begin eens met actief bijdragen aan lifelong learning. De aandacht van de universiteit moet gaan richting het leren leren van mensen, autodidactische paardenkrachten trainen, en met alle technologische vooruitgang ligt die toekomst binnen handbereik!

Er moet over de universiteit - en net zo goed over het HBO en MBO - gesproken worden omdat dit de plaats is waar de toekomst van ons land wordt vormgegeven. Iedereen in Nederland betaalt mee aan het onderwijs van universitair geschoolden, omdat iedereen uiteindelijk ook de vruchten plukt van een goed academisch klimaat. Zoals bij alle instituten, bedrijven en organisaties, wordt de universiteit gedragen door mensen. De mensen die de universiteit dragen, moeten dit goed kunnen doen. Daarom is de belangrijkste vraag op dit moment: hoe? Op welke manier willen wij de mensen behandelen die ons onderwijzen? Op welke manier willen wij het academisch klimaat waarborgen? 

Wat mij betreft door de mensen bij wie de verantwoordelijkheid ligt bij onderwijs en onderzoek zo goed mogelijk te voorzien. Dus door ze baanzekerheid te geven wanneer daar om gevraagd wordt.

Bijna twintig jaar geleden werd een nieuwe wet op het hoger onderwijs ingevoerd, de MUB. De wet gaf universiteiten een autoritaire structuur, waarbij de docenten en onderzoekers ondergeschikt werden gemaakt aan bestuurders en managers. Alle macht kwam bij de Colleges van Bestuur te liggen, waarop Raden van Toezicht zogenaamd enige controle moesten uitoefenen. In die tijd schreef ik een column in Quod Novum, het tijdschrift van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en voorspelde dat een bestuurlijke structuur zonder checks and balances onvermijdelijk leidt tot dictatuur en machtsmisbruik. En dat er dan een parlementaire enquête nodig zou zijn om te achterhalen wat er allemaal mis was gegaan.

Het werd allemaal nog veel erger dan ik toen had kunnen voorzien, vooral omdat de bestuurders en toezichthouders werden gerekruteerd uit kringen van bankwezen, bedrijfsleven en uitgerangeerde politici, zonder affiniteit met wetenschap en onderwijs. De mentaliteit van de huidige bestuurders wordt herhaaldelijk verwoord door de voorzitster van het CvB van de Universiteit Utrecht: een universiteit is een koekjesfabriek. En dat het bankiers van de staatsbank ABN Amro hun eigen salarissen met tonnen verhoogden was meer dan terecht, ze zouden volgens haar eigenlijk nog veel hoger moeten zijn. Ze weet ook hoe dat moet, als voormalig commissaris van de Nederlandse Spoorwegen. De enquête over de Fyra (product van modern rendementsdenken) is nuttig, maar de gebreken van dit treintje zijn niets vergeleken met wat er in het Nederlandse onderwijs is misgegaan, met als resultaat een alom heersende angstcultuur, autoritaire bestuurscultuur. Voorbeelden zijn het dichtdraaien van de gaskraan van het bezette Bungehuis door de UvA, naar buitenlands voorbeeld. Het bewust verspreiden van leugens over de kosten van schade aan het Maagdenhuis—ontzenuwd in NRC Handelsblad, maar door een nieuw ingehuurde propaganda-afdeling nu nogmaals ingezet. Dat geeft duidelijk aan welke koers de UvA vaart (en er is weer een historische parallel te vinden). Het zou beter zijn eens na te gaan hoeveel geld de UvA de afgelopen tien jaar heeft besteed aan de poging twee rijksmonumenten op het Binnengasthuisterrein te slopen. Over vandalisme gesproken!

Wie denkt dat ‘democratisering’ hier een oplossing biedt, is naïef. Niet alleen de structuren, maar ook de culturen moeten fundamenteel veranderen. Ik voorspel ditmaal niet dat er een parlementaire enquête komt, wel dat die steeds harder nodig wordt.

Log in of maak een account om jouw mening te geven over wat de belangrijkste vraag is die we onszelf over de universiteit moeten stellen.